Kentin sherpaları: Kentsel tasarım rehberleri

Kentsel tasarım; yapı ve yapı aralarında kalan mekânı çözümleyen, kentin fiziksel formu ile sosyal güçleri üretmeyi hedefleyen bir olgudur. Deneyimlediğimiz pandemi sürecinde, kentsel tasarımın kent planlama ve yapılan doğru plan çözümleri ile ilişkilendirmesi gerekliliği ön plana çıkıyor. Planlama sistemi, bu noktada kentsel tasarım ve tasarım rehberi ile burada bütünleşmeye ihtiyaç duyuyor. Daha iyi kentsel tasarım yaratma koşulları, planlama sistemine uyumlu pozitif yönetim, anlamlı iş birliği ve beceri ile sağlanabilir. Kentsel tasarımın başarılı kabul edilen örnekleri incelendiğinde, tüm kentliyi kapsayacak bir konseptle çalışıldığı ve oluşan gereksinimlere cevap verdiği görülebilir. Özellikle mekân-insan ilişkilerini kent kimliği ve sürdürülebilirlik adına da araştırır. 

Daha derinden incelendiğinde kentsel tasarım kavramı, uzun bir tarihsel sürece yayılı, multidisipliner yaklaşımla var olmaktadır. Cemre Baltalı Spektrum Dergisi’nin 2. sayısında yayınlanan makalesinde, ne kadar çok disiplin kent hakkında söz sahibi olursa o kadar eşit, herkese hitap eden ve bütüncül kentsel uygulamalarının mümkün olacağını söyleyerek bu tanımı destekler. Bu yüzden karar vericiler sadece uygulayıcılar değil aynı zamanda kullanıcılardır da. Yani bizler.

Karar verme sürecinin bir parçası olmamızın temeli nedir? Anayasamızın 56. Maddesinde yazdığı gibi, “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.” ve bu hak, kentlilere sağlanmalıdır. İhtiyaçlarımızı belirli kimselerin varsayımlarından çok ötede, doğrudan anlatarak çözümün de bir parçası olmaktayız. Peki, bu yaşama hakkını elde edebilmek için ne talep etmeliyiz? 

Hakkımız olan “daha yaşanabilir mekanları” ve “sağlıklı kentleri” oluşturmak için bir kılavuza ihtiyacımız var. Kılavuzun yararlarını; mekân niteliğinin arttırılması yoluyla kentteki yaşam kalitesinin yükseltilmesi, kentsel mekâna kimlik kazandırarak aidiyet duygusunun yeşertilmesi, ekonomik gelişmeye destek sağlanması, kentte estetik algısının yaratılması, kentte canlılığın ve “güvenli ortamların” oluşturulması olarak sıralayabiliriz.

Tuba Koca ve Nilgün Çolpan Erkan, kentsel mekânda güven duygusunun öneminden ve bunu sağlamanın yolu olarak mekânsal düzenlemelerin gerekliliğinden bahsetmiştir. Jane Jacobs’ın “Büyük Amerikan Şehirlerinin Ölümü ve Yaşamı” adlı kitabında ön gördüğü şekilde, adım adım iyileşen süreç şu şekilde ilerlemektedir. Önce düzenlenen mekanlarda kullanım yoğunluğu artar, bu yoğunluk sonucu ıssızlık azalarak izleyen gözlerin varlığına alışılagelinir. Bu sayede suç oranının azalacağı öngörülmektedir. Bu amaç doğrultusunda, kente ait her kesimden kentlinin adilce mekanlara veya bazen ürünlere erişiminin sağlanmasına yönelik öneriler getirilmelidir.

Kentsel tasarım rehberleri, tasarım süreci boyunca araştırma ve uygulamanın bütünleştiği; paydaşları ortak değerler ile birlikte hareket ettiren, uygulamaya yönelik çözüm üreten, sistematik bir yaklaşımdır. Serdar ARISU’nun bahsettiği gibi, kentsel tasarım rehberleri sayesinde bir kimliğe sahip kamusal mekânların sürdürülebilirliği sağlanmaktadır. Sürekli gelişen ve değişen kentler, birbiriyle rekabet halinde daha yaşanılır kentlerin yaratılmasını amaçlamakta, kentsel tasarım rehberleri bu bağlamda bir ihtiyaç haline gelmektedir.

İhtiyaç bu şekilde oluştu, fakat rehberin iç dengeleri nasıl kuruluyor? Tek bir başlık ile var olan değil, birden fazla konunun kesişim yerinden çıkan bu rehberlerin bazı vazgeçilmez bileşenleri vardır. Eğer politik kararlara az önem verilirse, girişimciler için öneri geliştirmede başarısızlık kaçınılmaz olacaktır. Fizibiliteye az önem verilirse, ekonomik alanda başarısızlık kapımızı çalacaktır. Yerel bağlama az önem verilirse, gelişme potansiyeli açısından istenilen seviye yakalanamayacaktır. Tasarım yaklaşımına az önem verilirse de tasarım standartlarında başarısızlık meydana gelecektir. Bu dört önemli başlığın da beraber çalışmasının gerekliliği sonucunda planlama ve kentsel tasarım ilişkisi önemi görülmektedir. Beraber çalışan planlama ve tasarım sürecinde birlikte kullanması gereken araç ise kentsel tasarım rehberleri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Çağla Aydemir, Atila Gül ve Tuğba Akın, Yapılı Çevre Üretiminde Kentsel Tasarımın Yasal Boyutunun İrdelenmesi başlıklı çalışmalarında bu rehberlerin sistematik şekilde hazırlanması için kullanıcı, karar verici ve uygulayıcıların ortak çalışması ve karar vermesi gerektiğini vurgular. Uygulayıcılar incelendiğinde; meslek tanımlarının sosyolog, ulaşım planlamacısı, coğrafyacı, tarihçi, ekolog, çevre mühendisi, ekonomist, arkeolog, sanat tarihçisi vb. olmasının gerekliliği, bu uzmanlarınsa bir ekip olarak beraber çalışmasının önemi üzerinde durulmaktadır. Beraber çalışan bu ekip sayesinde rehberi inceleyen kişiler, kullanılan grafik ve şemalarla içeriği kolayca kavrayabilmelidir. Birbirini destekleyen özetlenmiş politikalar, alınan kararlara ait şemalar, sürecin işleyişine yönelik akış diyagramları ile rehber kullanıma hazırlanmalıdır. Kentin kolektifliği düşünüldüğünde, herkese hitap eden, anlaşılır bir etki yaratılmış olmalıdır. 

Rehberler, çeşitlerine göre beş farklı başlık altında toplanmaktadır. Bunlar; tematik rehberler, genel amaçlı rehberler, denetim rehberleri, proje bağımlı rehberler, izleme ve katılım sağlama rehberleridir. Örneğin; “Projeye Dönük Tasarım Rehberleri” belirli bir mekân, kent mobilyası, ticaret meydanı gibi karar verilmiş bir konsepti odağına alır. Sonuca değil, sürece ait; tasarımın deneyimlenmesine yönelik rehberler ise “Süreç Yönelimli Tasarım Rehberleri” başlığının altında çalışılır. Bu sayede, her rehber başlığı aslında kullanıcının ihtiyacına yönelik konuya derinlemesine inebilme olasılığı sağlamaktadır. Bu başlıkların ve rehberlerin hazırlanması sistematik bir sürece yayılmıştır ve süreç, beş ana başlık altında sıralanmaktadır:

Hazırlık ve vizyon

Bu adımda proje konusunun tanımlanmakta, hedef, sınır, kaynak, stratejiler belirlenmektedir. Proje ekip ve yönetim planı oluşturulmakta, paydaşların katılımı sağlanmaktadır.

Bağlam ve analizler

Veriler toplanıp ve değerlendirilmekte, kimlik unsuru ve mekânsal bileşenler dikkate alınmaktadır.

Yapılar ve bağlantılar

Sokak örüntüsü, kentsel doku, mahalle sistemi, imaj, anlam, kimlik mekânları, yeşil alan sistemlerini içeren kamusal örüntüler üzerine çalışılmaktadır.

Mekân ve detaylar

Yapı adası, ara yüzler, kent mobilyaları, kentsel ögeler, yeşil alan sistemi vb. sınıflandırmalar yapılmaktadır.

Uygulama ve izleme

Fonlar ve kaynaklar, performans değerlendirme ölçütleri olarak gruplandırılmaktadır.  

Dünyadan kentsel tasarım rehberi örnekleri

Dünya genelindeki kentsel tasarım rehberi örnekleri incelendiğinde, sadece kamusal yeşil alanların değil aynı zamanda bu mekanlarla ilişkilendirilen ürün, mimari yapılar ve peyzaj ögelerinin de kullanıcıya farkındalık yaratan bir boyutta ele alındığı görülmektedir. Şimdi, rekabet içinde olan farklı şehirlerden bazı rehber önceliklerini inceleyelim.

Hong Kong Kentsel Tasarım Rehberi

Hong Kong’un uluslararası alanda belirlenen yerini iyileştirmek, kendini olduğu yerden ileriye taşımak, kamu bilincini yükseltmek için estetik bir çevre yaratmak amacıyla bu rehber üzerinde çalışılmıştır. Rehber ana başlıkları; giriş bölümü, kentsel tasarım kavramını ve tasarıma ait ilkeler, geliştirme tekliflerinde sıkça karşılaşılan tasarım konularına ilişkin kılavuz ilkeler, yerleşim planlaması için tasarım uygulamaları olarak sınıflandırılmıştır.

Sadece yazı ile değil, fotoğraf ve çizimlerle desteklenmiş bu rehber, yönlendiriciliği incelendiğinde kullanıcıya detaylı ve anlaşılır bilgiler sunmaktadır. Erişilebilirlik, insan ölçeğinde tasarım ve herkesin kullanımına uygun düzenlemeler önerilmektedir.

Victoria Kentsel Tasarım Rehberi

Rehber ana başlıkları; giriş bölümü, kentsel yapı, hareket ağı, kamusal alanlar, toplu taşıma çevresi, bina, kamusal alanda nesneler, sözlük ve kaynakça bölümlerine ayrılarak sınıflandırılmıştır. İlgilenilen konu başlığına ilişkin rehbere kolaylıkla web sitesinden ulaşılabilmekte, word ya da pdf formatında rehberlere ulaşılabilmektedir.

Görsellerle desteklenmiş açılar kullanıcı tarafından kolay anlaşılmayı amaçlıyor. Öneri örnekleri incelendiğinde, sokağın genişletilmesi ile kamusal alanlarda yemek yeme, oturma vb eylemlerin gelişeceğini öngördüğünü görmekteyiz. Sokak satıcıları sayesinde alanın hareketleneceği, kent mobilyaları ile bu hareketliliğin destekleneceği üzerinde durarak, kenti iyileştirme önerilerini farklı bir açıdan ele almıştır.

Raleigh Kentsel Tasarım Rehberi

Raleigh Kentsel Tasarım Rehberi, sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak için “iyi tasarım” ile uyarlanabilen mekânların sağlanmasının gerekliliği vurgulanmaktadır. İyi planlama iyi tasarımı beraberinde getirmektedir. Rehberde iyi tasarım, iyi planlama ile aynı potada eriyen ve kaynaşık hale gelen bir olgudur. Tasarıma ait tüm ögelerin birbiriyle ilişkisinin önemini vurgulayan bu rehber, sosyal etkileşimi mümkün kılan düzenlenmiş kamusal alanları desteklemektedir. 

Raleigh için hazırlanan 2030 Kapsamlı Planı ile şehre bir vizyon oluşturma amacı, politika rehberliği ve eylem öğeleri konu edilmektedir. Bu plan giriş ve çerçeve, plan öğeleri, alan planları ve uygulama olmak üzere dört başlıkta ele alınmıştır.

Tasarım aşamasında, tasarımcıların kullanacağı yöntemler derin araştırmalar sonucunda kentin özellikleri, karakteri, kimliği ile ters düşmemelidir. Kimlik konusu ele alındığında, duraklar, aydınlatma elemanları, zemin, cephe tasarımı ve kent mobilyaları gibi olgularla Raleigh kentinin kimliği iyileştirilmektedir. İyi olarak nitelendirilen kamusal alan çevre düzenleme, mobilya ve insanlar gibi temel bileşenlerden meydana gelmektedir.

Rehberde, görsel ögelerden daha çok yazı kullanıldığını görmekteyiz. İşlenen konular içinde kimlik ögesi baskın olan bu rehberde, cephe, kent mobilyaları, zemin vb. ögelerle kent kimliğine katkı sağlanabileceğinin üzerinde durulmuştur.

Özetle…

Farkı şehirler, ülkeler veya kullanıcılar konu olsa da kentsel tasarım rehberleri herkes için tasarlanmış, anlaşılabilir, okunaklı ve yardımcı olmalıdır. Kentin kimliğini koruyup vurguladığı gibi diğer kentsel veya mekânsal ögelerin de önemini belirtmektedir. Sabahattin Ali’nin de dediği gibi “Kılavuz, öğrencisine bütün izleri göstermelidir ama gideceği yolu seçmemelidir.” Yürüdüğünüz yoldaki farkındalığı arttırarak ayrım noktalarınızda yönünüzü tayin etmenize, kentlerin kullanım kılavuzlarına aşina olmanıza yardımcı Kent Sherpaları daha bilinçli bir kentli olmanıza yardım edecektir.

Kaynaklar

• Arısu, S. (2018). Kentsel Tasarım Kavramında Kentsel Tasarım Rehberlerinin Yeri ve Önemi. Kent Akademisi, 11(2), 243–255. www.kentakademisi.com
• Aydemir, Ç., Gül, A., & Akın, T. (2020). Yapılı Çevre Üretiminde Kentsel Tasarımın Yasal Boyutunun İrdelenmesi. 11, 1313–1338. doi.org/10.31198/idealkent.649992
• Baltalı, C. (2020). Pandemiyle Değişen Kent Rutinleri Bağlamında Kentli Hakları ve Engelli Hakları Kesişiminde Erişilebilirliği Yeniden Düşünmek, Spektrum, Sayı:2, s. 81-89
• ÇŞB. MSGSÜ, (2016). Kentsel Tasarım Rehberleri/ Cilt I/ Araştırma ve Tanımlama. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Yayını.
• ÇŞB, MSGSÜ, (2016). ‘’Kentsel Tasarım Rehberlerinin Hazırlanması Projesi’’. Arama Konferansı, İstanbul
• Planning Department Hong Kong. (2002). Urban Design Guidelines for Hong Kong. www.pland.gov.hk/pland_en/p_study/comp_s/udg/udg_es/udg_es_eng.pdf
• Koca, T., Çolpan Erkan, N. (2019). Yaşam Kalitesinin Arttırılmasında Bir Etmen: Mekânsal Güvenlik Ölçütleri. Megaron, 14(1), 167–176. doi.org/10.5505/megaron.2018.18942
• Jacobs, J. (2017). Büyük Amerikan Şehirlerinin Ölümü ve Yaşamı. Metis.
• Planning Department Hong Kong. (2002). Urban Design Guidelines for Hong Kong. www.pland.gov.hk/pland_en/p_study/comp_s/udg/udg_es/udg_es_eng.pdf
• Government V. S. (2017). Urban Design Guidelines for Victoria. www.urban-design-guidelines.planning.vic.gov.au/toolbox/guideline-downloads
• mpgm.csb.gov.tr/kentsel-tasarim-rehberleri-i-82334
• www.saglik.gov.tr/TR,11472/tcanayasasi-56madde.html
• www.urban-design-guidelines.planning.vic.gov.au/toolbox/guideline-downloads
• cityofraleigh0drupal.blob.core.usgovcloudapi.net/drupal-prod/COR22/Urban_Design-Hi_Res.pdf
• raleighnc.gov/services/zoning-planning-and-development/2030-comprehensive-plan
• cityofraleigh0drupal.blob.core.usgovcloudapi.net/drupal-prod/COR22/Urban_Design-Hi_Res.pdf