Etik tasarım ve iyi tasarımın kötü sonuçları

Benim değer yargılarım sizinkinden farklıysa, tasarladığım şey etik anlayışınıza uygun olur mu?

İşte burada konu oldukça derinleşiyor, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramı hepimizin bildiği o piramit içine yazılmış 5 ana ihtiyaçtan bahsediyor. Maslow, ihtiyaçlarımızın belirli bir sıralama ile karşılanması gerektiğini savunmuş ve bu sıralama uyku, yiyecek, su gibi en temel fizyolojik ihtiyaçlarımızdan başlayarak, güvenlik, ait olma/sevgi, saygınlık ve kendini gerçekleştirme olarak tanımlamıştır. Şimdi insan ihtiyacının ve sağlanması gereken en temel deneyimleri olduğu bu piramidi alalım ve etik bir tutumla tasarıma uygulandığında ne olduğunu görelim.

İhtiyaçların ahlâki aşamaları

Tasarlarken insana, insanların yaşamlarına ve deneyimlerine saygı duymalı, insanların en temel haklarına ve ihtiyaçlarına saygı göstermeliyiz. Eğer saygı duymazsak, insanlar için değil, onların kullandığı ürünler için tasarlıyor oluruz ve bu durum ‘insan için tasarım’ anlayışına karşı bir tutum oluşturur. İşte bu yüzden Aral Balkan’nın etik tasarım piramidi bize tüm temel hakları saygı duyarak tasarlamanın aşamalarını gösteriyor.

Tasarım odaklı düşünce insanı anlayarak; ihtiyaçlarını, problemlerini, beklentilerini belirleyerek tasarlamamıza yardımcı olan bir ideoloji, düşünce biçimidir.

Tasarım sürecinin başında ve süreci içinde insan için sorulan soruların her biri, kullanılan ürünün doğurduğu sonuçları gözlemlemeye başlandığında da sorulmalıdır.

Tasarım bir sonuç değil bir süreçtir; sürecin ne kadar iyi olduğu ne gibi sonuçlar doğurduğuna bağlıdır.

İyi niyetlerde başlanılan, tasarımın, insanların davranışlarını nasıl değiştirebileceğine ve ‘iyi tasarımın’ oluşturabileceği yan etkilere bakalım

Arabalara yerleştirilen ön panel “Eco” göstergeleri, sürücülerin daha az yakıt tüketmelerine ve daha etkili araç kullanmalarına yardımcı olmak ve onları motive etmek için tasarlanmıştır. Panel üzerinde sürücü olarak sizin sürüş davranışlarınız sonucu karbon salınımındaki tasarrufunuz gösterilir. Nissan Leaf’te olduğu gibi ne kadar etkili araba kullanırsanız, aracınızı park ettiğinizde, ön gösterge üzerinde o kadar ağaç olduğunu göreceksiniz. Sürücülerin daha az yakıt tüketmelerini konusunda onları cesaretlendirmek için verilen bu tasarım kararı, arabanın kırmızı ışıkta durmayıp, sürücülerin motoru durdurup tekrar çalışmasını engelleyerek, onların güvensiz ve tehlikeli olan aksiyonlar alması konusunda da motive ediyor olabilir mi?

Sadece kırmızı ışıkta durmanın cebinize yansıttığı maliyeti düşünsenize.

Beklenilenden daha farklı sonuçların doğabileceği diğer bir örnek ise, ebeveynin çocuklarının yapmasını istediği şeyleri yaptıklarında, onlara dijital bir rozet ile ödüllendirmelerini sağlayan siteler ve bunun eski örneklerinden biri olan Commandable. Bu eski site, ayakkabısını bağladığı için veya ilk kitabını okuduğu için aileleri tarafından çocukların ödüllendirilmesini sağlıyordu. Kısa vadede, çocuğun gelişmesi için motive edici olarak görülse de uzun vadede sürekli farkedilme, göz önünde olma, her konuda ödüllendirilme beklentisi yaratabilmektedir. Çocuk, yeni bir şey öğrenme motivasyonundan, yeni bir şey kazanma motivasyonu üzerine odaklanmaya başlayacaktır. Bu tip tasarlanmış motivasyon araçları uzun vadede yan etkiler ortaya çıkarabilir.

“İnsanlar ne yaptıklarını biliyor, yaptıklarını neden yaptıklarını da. Bilmedikleri şey ise, yaptıkların şeyin aslında ne yaptıkları.”

Michel Foucault

Etik kuralları evrensel değildir, bir eğitimi veya okulu yoktur. Herkesin bu konudaki anlayışı ve disiplini farklı olabilir, fakat tasarımın yol açabileceği her türlü sonuç, davranış değişikliği ve etki göz önünde bulundurulmalıdır. Bir tasarımın ne gibi etkileri olacağı öngörülemiyorsa, tasarımın yarattığı ve yaratılması istenilen “değerlere” bakmak ve doğru soruları sorarak tasarımcı olarak kendinize, kullanıcı olarak insanlara ve servis sağlayıcı olarak müşterilerinize geribildirimde bulunmalıyız.

Tasarımcıların bu konuda tasarımlarını değerlendirebilmeleri için tasarlanan değer kartları da bizi güvenlik, dürüstlük, erişilebilirlik, bağımsızlık, özgürlük, saygı, sürdürülebilirlik, gizlilik, güven, yaratıcılık, merak, haz konularında düşündürmeye sebep oluyor. 75 yıl önce ortaya atılan ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramı, son yıllarda sıklıkla konuşmaya başladığımız tasarımda etik olma kavramının temelini oluşturmakta.

Etik olmanın kaç tane prensibi vardır bilinmez ama kesin olan şey var ki, o da tasarımda kullanıcının almasını istediğimiz aksiyonları tasarlarken, ortaya çıkabilecek her türlü durumun göz önünde bulundurulması gerektiğidir. İyi bir tasarım, sadece tasarımı iyi olan bir ürün demek değildir. Yaratılanın, insanların hayatlarını nasıl etkileyeceği, davranışlarını nasıl değiştireceğini ve hayatlarını nasıl daha iyi yapacağı biz tasarımcıların ve bu ekosistemin içinde yer alan herkesin sorumluluğunda.