Sistem analizi ve kaldıraç noktaları

1. Paradigmaları aşma gücü.
2. Sistemin, hedeflerinin, yapısı, kuralları, gecikmeleri, parametreleri – ortaya çıkan zihniyet veya paradigma.
3. Sistemin hedefleri 
4. Ekleme, değiştirme, evrilme, kendi kendini organize etme gücü
5. Sistemin kuralları (teşvikler, cezalar, kısıtlamalar gibi).
6. Bilgi akışlarının yapısı (bilgiye erişimi olan ve yok).
7. Olumlu geribildirim döngüleri kapsamındaki çevresinde kazançlar.
8. Olumsuz geribildirim döngülerinin düzeltmeye çalıştığı etkilere göre gücü
9. Sistem değişikliğine göre gecikmelerin uzunlukları değişir.
10. Materyal stoklarının ve akışların yapısı (nakliye şebekeleri, nüfus yaşı yapıları gibi).
11. Akışlarına göre tamponların ve diğer dengeleyici stokların boyutları.
12. Sabitler, parametreler, sayılar (sübvansiyonlar, vergiler, standartlar gibi)

Meadows, sisteme müdahale edilen noktalarda geçen kavramları daha anlaşılır kılmak ve somutlaştırmak için  stoklar, gecikmeler, geribildirim, ve daha fazlasını tek bir örnek üzerinden anlatıyor. Öncelikle sistemin durumu yani “state of the system” sistemdeki tüm stokları temsil eder yani bu komşuların birbirine güveninden tutun ormandaki agaçlar yani soyut ya da somut her şey olabilir. 

Oklarla gösterilen inflows ve outflows algılanan sistem durumuna artı ve eksi değer katan akışlardır yani bir girdi (inflows) sistemin durumunu temsil eden stoğu arttırıken çıktılar (outflows) azaltır. Örneğin ölümler ve beyin göçü nüfusu azaltırken göç ve yeni doğan sayısı nüfusu azaltır; siyasi yolsuzluk siyasi liderlere olan güveni azaltırken toplumun refahını arttıran politikaların uygulanması devlet yöneticilerine olan güveni arttırır. Burada ilk örnekteki stok nüfus iken ikincisinde güvendir. 

Meadows, sistem dinamiklerini su dolu bir küvet üzerinden anlatarak bu kavramların akış içerisinde nasıl bir rol oynadığını daha kolay anlamamızı sağlıyor: Tipik bir şekilde su tankına su dolduran vana girdi yani inflows iken su tankının boşalmasını sağlayan vana da çıktıdır (outflow). Eğer bu küvette keyif yapmak isterseniz içerisindeki suyun istenilen mikarda olması gerekir. Aksi takdirde küvet siz girdiğinizde taşar. Bunun olmaması için musluğu açarsınız ve tahmin ettiğiniz ölçüde su içeriye dolana kadar beklersiniz, beklersiniz ve küvetteki su istediğiniz seviyeye geldiğinde musluğu kapatırsınız. Eğer kendi ağırlığınız ve küvetteki su miktarı arasındaki dengeyi yanlış hesaplamışsanız bir taşma yaşarsınız. Bunu fark ettikten sonra gideri kapatan tıkacı biraz açarsanız su istediğiniz seviyeye inebilir.Bu bahsettiklerimiz de negatif geribildirim döngileridir ve gördüğünüz gibi şimdiye kadarki sistem anlaşılması ve analiz edilmesi oldukça basit. Peki stoğunuz olan suyun hem sıcak hem de soğuk su sağlayan vanalardan aktığını düşünürseniz ve içine girebileceğiniz sıcaklıkta küvet yaratmak için su sıcaklığını sürekli kontrol etmeniz gerekir. Sıcak suyun soğuk sudan daha fazla aktığını fark edip muslukları buna göre ayarlamak zorunda kaldığınızı düşünürsek su sıcaklığını sürekli kontrol etmemiz gerekir ve istediğiniz su sıcaklığına ulaşmak için vanaları buna göre ayarlamanız. Tüm su deposunu bir apartmanın kullandığını, sizin evinizde de çamaşır makinesi çalışırken sıcak ve soğuk su dengesinin değiştiğini, sizin apartmanınızdaki komşular ve bölgenizdeki tüm apartmanların bir baraja bağlı olduğunu düşündüğümüzde sistem gittikçe kompleksleşiyor ve çıkarımlara ulaşmadan önce bu sistemi anlamayı ve nasıl davrandığını okumayı gerektiriyor.

Analoji kurduğumuz küvet ve buna bağlı sistemleri farklı şeylerle de değiştirebilirsiniz örneğin banka hesabınız, yatırımlarınız ve harcamalarınız, ülke ekonomisi ve bankanız. Tüm bunları düşündüğünüzde ünlü sistem bilimci Jay Forrester’ın dediği gibi, sistemin kaldıraç noktalarının içgüdüsel olduğunu anlayabilirsiniz çünkü tüm sistemi kavramak ve objektif öngörülerde bulunmak neredeyse imkansızdır. Bir öngörüde bulunmak için hesaba kattığınız etkenler doğru olmayabilir ve hesaplamaya çalıştığınız farklı bir sistemin öngörüsüne yanlış katkıda bulunabilir.

Tüm bunlar Donella Meadows’un belirlediği kaldıraç noktalarını anlamak için yeterli sebepler olarak görünüyor. Kaldıraç noktalarını tespit edebildiğimizde kaostan anlamlı bir bütün oluşturarak dönüştürmek ve değiştirmek istediğimiz noktalara nokta atışı gerçekleştirebiliriz. Artan etkinlik sırasına göre (12’den 1’e kadar) sistem müdahalesi gerçekleştirilebilecek noktaları kendi analizlerinizde kullanabilmeniz için yine Meadows’un makalesinden faydalanarak ayrıntılı bir şekilde açıkladım.

12. Sabitler, parametreler, sayılar (sübvansiyonlar, vergiler, standartlar)

Meadows bu kaldıraç noktasını yine küvet stoğu üzerinden tanımladığında parametreleri sayılar üzerinden tanımlıyor yan bir küvete akan suyun akma hızını belirleyen sayılar olarak örneklendiriyor ve daha geniş örneklerle bu kaldıraç noktasını daha anlaşılır kılıyor. Eğer suyun akış hızını zorlaştıran bir durum varsa (mesela vananın zor açılıp kapanması gibi) bu suyun yavaş akmasına neden olur ve tazyikli su da tam tersine küvetin hızlı dolmasına. Bunların hepsini sayısal olarak hesaplayabiliriz. Negatif bir örnek olarak ulusal borcu (yıllık açığı) düşünün. Vergiler ve düzenlemelerle bu açık kapatılmaya çalışılır ve sistemi yönetmesi ve regüle etmesi için bir siyasi lider seçilir. Siyasi lider bunu beklenen ölçüde başaramadığında aynı sistemde farklı bir lider seçilir. Sistem aynı olduğu sürece yapılan vergilemelerin, yeni standartların ve seçilen yeni kişilerin ulusal refahı büyük ve sürdürülebilir ölçüde iyileştirmesi beklenemez. Musluklar değişebilir ama su akmaya devam ettiği sürece ulusal borcu temsil eden rakamlar artıp azalsa da borcun kendisi varolmaya devam eder. Polislerin arttırılması suçu ortadan kaldırmaz ya da çevre kiriliği ile ilgili regülasyonlar fabrika bölgelerindeki ve dünyadaki zararlı gazların yıllar geçse de ortadan kalmasını sağlamaz. Çünkü tüm bu uygulamalar toplumda davranış değişikliğini sağlayan müdahale noktaları değildir.

Meadows tam bu noktada arkadaşının paylaştığı bir hikayeyle bu kaldıraç noktasının işaret etmek istediği noktayı özetliyor:

Ev sahibi olup evimi kiraya verdiğimde “adil” bir kiranın ne olabileceğine dair oldukça vakit ve zaman harcadım.

Kendi durumum ve kiracımın durumu ile ilgili tüm etkenleri ve verileri göz önünde bulundurmayı denedim. Kiracımın tüm gelir kaynakları dahil olmak üzere tüm gelir kaynaklarımı hesapladım.Kiracılarımın göreceli gelirleri, kendi gelirlerim ve nakit akış ihtiyaçları dahil olmak üzere tüm değişkenleri göz önünde bulundurmaya çalıştım; Evin değeri ve konforu da dahil olmak üzere her şeyi hesapladıktan sonra hiçbir yere varamayıp bu konularda uzman birine danıştım. Bana kiranın adil olduğu bir sınır varmış gibi davrandığımı ama böyle bir sınırın olmadığını, her koşul altında benim ya da kiracımın hayal kırıklığına uğrayacağını, hatta zarar edeceğini söyledi ve “Endişelenmeyi bırak ve hayatına devam et.” diyerek konuşmayı sonlandırdı.”

11. Akışlarına göre tamponların ve diğer dengeleyici stokların boyutları

Yavaş akan girdileri ve suyu yavaş boşaltan çıktıları ile büyük bir küvet düşünün. Bir de hem girdileri (inflow) hem de çıktıları (outflow) çok hızlı olan akışları olan küçük bir tane düşünün. Bir göl ve nehir arasındaki fark girdi ve çıktılarının ne kadar hızlı olduğu ve yataklarına göre tanımlanır. Nehir yatağını burada stok olarak düşünebilirsiniz. Nehir taşması ile ilgili şeyleri göl taşması ile ilgili şeylerden daha fazla duyuyor olabilirsiniz çünkü göllerin stokları nehirlerin stoklarından daha fazladır. Nehirlerin akışları, göllerden daha istikrarlıdır. Büyük ve stabilize edici stoklar Kimya ve daha birçok alanda tampon(buffer) olarak bilinir. Bankada para biriktirmenizin temel sebebi bu paranın herhangi bir ihtiyaçta ya da finansal krizde  tampon görevi görmesini sağlamaktır. 

Tampon kapasitesini arttırarak sistemin stabilizasyonunu sağlayabilirsiniz ama tampon görevi gören stok büyüdükçe sistemin fleksibilitesi azalır. Bu yüzden iş sahipleri kullanmaya hazır stoklar bulundurular, ne eksik ne de fazla. Kullanıma hazır stok bulundurmak iş sahiplerinin herhangi bir dalgalanmada ya da batışta daha az kayba uğramasını ve hızlı hamleler yapabilmesini, değişen talebe karşı yeni stratejiler geliştirebilmesini sağlar.

10. Malzeme hisse senetlerinin yapısı ve kesişme düğümleri (nakliye şebekeleri, nüfus yaşı yapıları, topraktan azot akışı gibi).

Altyapının nasıl konumlandırıldığı ve inşa edildiği akışları ve stoğu belirleyecek etkiye sahiptir.Meadows’ın kendi makalesinde verdiği örnekte Budapeşte Karayollarının tasarımı, şehirdeki hava kirliliğinin nedenlerinden biri. Şehirlerarası otoban Budapeştenin merkezinden geçtiği için kirlilik kontrolü uygulamaları ve yasaları sürdürülebilir bir etki yaratmaz ve kirlilik devam eder. Fiziksel sistemleri yeniden inşa etmek oldukça pahalıdır ama yanlış tasarlanmış bir sistemi yeniden inşa etmenin tek yolu onu yeniden inşa etmektir. Fiziksel yapılar sistemde önemli bir yer kaplar ama nadiren etkili sonuç veren müdahale noktalarıdırlar çünkü değiştirmek oldukça maliyetli ve pahalıdır. Yapı kuruldutan sonra kaldıraç, sınırlamalarını ve darboğazlarını anlamak, maksimum verimlilik kullanarak ve kapasitesini zorlayan dalgalanmalar veya genişlemelerden kaçınmaktır.

9. Sistem oranına göre gecikmelerin uzunlukları değişir.

Banyo yaparken sıcak su ve soğuk su arasındaki geçişlerin ne kadar hızlı ya da yavaş olduğunun duş deneyiminizi ne kadar etkilediğini fark etmişsinizdir. Gecikmeler sistemin geri bildirim döngüleri üzerinde oldukça önemli bir etkiye sahiptir çünkü geri bildirim döngüleri sistem davranışlarını önemli ölçüde belirlemektedir. Sistem dinamiği geri bildirimlerle bağlantılıdır ve mevcut durumu öğrenmek için bir sorgulama yaptığınızda gecikmiş bir cevap almak hiçbir işinize yaramaz. Meadow, gecikmeler (delay) kolayca değiştirilebilir olsaydı en güçlü kaldıraç noktası olarak bunu belirleyeceğini söylüyor çünkü gecikmelerin büyüklüğü yo açacağı değişimle büyük ölçüde orantılı ve geribildirimlerdeki gecikme süresindeki değişim alınan sonuçların büyük bir bölümünü etkiliyor. Meadows bu kaldıraç noktasına örnek olarak Forrester’ın dünya modelindeki ekonomik büyümenin yavaşlamasının teknolojik gelişmelerin hızlanmasından ya da serbest piyasanın daha da serbestleştirilmesinden daha etkili bir kaldıraç noktası olmasını veriyor. Düzenlemelerin ve kompanse edecek noktaların güçlendirilmesi yerine sistemin yavaşlamasının ücretlerin ve teknolojilerin birbirini yakalamasına yardımcı olur. Her zaman olmasa da gecikme kaldıracının kullanılabileceği alanlarda yapılan değişimin sonuçları büyük bir değişime sebep olabilir. Değişim hangi yönde olacağı da doğru belirlenmelidir mesela finansal para aktarımlarındaki gecikmeler istenmeyen sonuçlar doğurabilir.

8. Düzeltmeye çalıştıkları etkilere karşın olumsuz geribildirim döngülerinin gücü

Bu noktada sistemin fiziksel parçalarından bilginin akışı ve kontrol parçalarının olduğu noktaya geçiş yapıyoruz. Termostat ve odayı “oda sıcaklığında” tutma çabası negatif geri bildirim döngülerinin ulaşmaya çalıştığı hedefe bir örnektir. Her olumsuz geri bildirim döngüsü bir hedefe ulaşmaya çalışır. Cihaz hedeften muhtemel sapmaları izleme ve tespit etme yoluyla anlar ve sıcaklığı arttırmak için ya da azaltmak için bir aksiyon alır. 

Doğanın dengesi ve insanın dengesi gibi kompleks sistemlerde birçok negatif geribildirim döngüsü mevcuttur. Negatif geribildirim döngüleri yalnızca ihtiyaç duyulan anlarda kullanıldığı için çoğunlukla aktif değildir ve yalnızca acil durum anlarında hayat kurtarıcı ve kaos önleyici niteliğe sahiptir. Örneğin nükleer bir santraldaki soğutma sistemi buna örnek olarak gösterilebilir. Olumsuz bir geri besleme döngüsünün gücü, düzeltmek ya da yapmak istediği şeyin etkisinden daha önemlidir. Bir problemi çözmek için tasarlanan sistemin etkisi ne kadar artarsa, negatif geri bildirimlerin de aynı şekilde güçlendirilmesi gerekir.

Meadows güçlendirilebilecek negatif geribildirim döngülerine ek olarak aşağıdakileri veriyor:

• Önleyici tıp, egzersiz ve vücudun hastalıkla mücadele yeteneğini desteklemek için iyi beslenme,
• Bitki zararlılarının doğal avcılarını teşvik etmek için entegre haşere yönetimi,
• Whistleblowers için koruma,
• bilgi özgürlüğü (hükümet gizliliğini azaltmak için)
• Çevresel hasara ilişkin raporlama sistemleri,

 7. Pozitif geribildirim döngüleri çevresindeki kazançlar

Olumsuz geribildirim döngüsü kendi kendini düzeltir; Olumlu bir geribildirim döngüsü ise güçlendiricidir. Meadows’un da dediği gibi, bir şey ne kadar çalışırsa daha fazla çalışmak için güç kazanır; Ne kadar insan virüsten etkilenirse, diğer insanlara da o kadar hızlı bulaşır ve virüs yayılır; Ne kadar bebek doğarsa o kadar insan büyüyüp bebek yapabilir. Olumlu geri besleme döngüler, sistemlerde büyüme, patlama, erozyon ve çöküş kaynaklarıdır ve kontrol edilmeyen pozitif geribildirim döngüleri sonunda kendi kendini yok eder. Negatif geribildirim döngülerine nazaran pozitif geribildirim döngüleri daha azdır. Örneğin insanlar nüfus patlamasının sonuçlarını deneyimlerler ve daha az bebek yapmaya başlarlar. Ekonomik büyüme ve nüfus önemli pozitif geribildirim noktalarıdır ve bunları yavaşlatmak negatif geribildirim noktalarını güçlendirmekten daha etkili sonuçlar doğurur.

6. Bilgi akışlarının yapısı (bilgiye erişimi olan ya da olmayan).

Elektrik sayaçlarının evlerin bodrum katında ya da giriş katında bulunması apartman sakinlerinin elektrik tüketimlerini büyük ölçüde etkiler. Meadows makalesinde giriş katında bulunan elektrik sayaçlarının elektri tüketimini yüzde otuz oranında azalttığını vurgulamıştır. Geribildirim döngülerinin olmaması ya da kaçırılması sistem yetersizliği ve arızalarının en yaygın sebeplerindendir. Gerekli yerlere bilgi eklemek veya geri yüklemek, genellikle fiziksel altyapıyı yeniden oluşturmaktan çok daha kolay ve daha ucuz hale getirebilir. Meadows balık sayısının azaldıkça balık fiyatının artması ve balığın daha karlı hale gelmesiyle daha çok denizcinin balık tutmak için denize açılması yetersiz bilgilendirmeye bağlıdır ve denizdeki balıkların neslinin tükenmesine sebep olabilir. Bu gerekli bilgilerin sistemde varolmaması sebebiyle balığın fiyatı bir geri bildirim haline gelip pozitif geribildirim döngüsünün oluşmasına sebep olmuştur.

Meadows’a göre sistematik olarak  insanların yaptıkları şeyler için sorumluluk alma eğilimi oldukça düşük olduğu için geribildirim döngüleri de bir o kadar az ve bu kaldıraç noktası kitleler tarafından az bilinmekte ve uygulanmaktadır.

5. Sistemin kuralları (teşvikler, cezalar, kısıtlamalar).

Bir sistemde kurallar sistemin sınırlarını, özgürlüklerini ve alanını tanımlar ve belirler. Anayasalar sosyal kuralların en güçlü örneğidir ve bir bankayı soyarken yakalanırsanız hapishaneye gidersiniz. Bir takımda dokuz kişi olmalıdır, bir kurumda çalışırken başka bir kurumda çalışamazsınız. Termodinamik yasaları gibi fizik yasaları (çoğunlukla) mutlak kurallardır ama insanlar tarafından oluşturulan sosyal kurallar fizik yasaları kadar kabul görmez bu yüzden daha zayıftırlar.

İçinde varolduğumuz sistemlerdeki kuralların içinde eskilerin yerine yeni kurallar inşaa ettiğimizdekendinizin ve insanların davranışlarının nasıl değiştiğini gözlemleyebilirsiniz. Kuralları değiştirme gücü gerçek bir yasal güçtür. Meadows Yeni Dünya Ticaret Sistemine örnek veriyor ve kaldıraç noktasının ne kadar güçlü olduğunu geri bildirim almayan sistemlerin negatif etkileriyle birlikte özetliyor. Şirketler tarafından yaratılan yeni dünya ticaret sistemi yalnızca şirketlere fayda sağlıyor, şirketlerin kar etmesini sağlıyor ve şirketler tarafından yönetiliyor. Toplantılarının çoğu basına kapalı. Bu da demek oluyor ki herhangi bir gelibildirim ve bilgi akışı gerçekleşmediği için bu pozitif döngülere yani başarılı için daha fazla başarı, zengin için daha fazla zenginlik şeklinde devam eden bir döngüye neden oluyor. Bu durum yüksek merkeziyetçilik ve devasa güce eriştiğinde kendi kendini yok eden bir sisteme dönüşüyor. Meadows aynı durumun Soviyet Rusya’da da gerçekleştiğini söylüyor.

4. Sistem yapısını ekleme, değiştirme, gelişme ya da kendi kendini organize etme gücü.

Meadowsa göre yaşayan ve sosyal sistemlerin yapabileceği en iyi şey yeni davranışlar ve yapılar yaratarak kendi kendilerini değiştirmeleridir. Biyolojik sistemde buna evrim denir. İnsan ekonomilerinde de bu sosyal devrim ya da teknik ilerlemedir. Sistem dilinde buna kendi kendini organize eden sistemler denir. Kendini organize etme yeteneği sistem esnekliğinin en güçlü halidir çünkü bu sistemler herhangi bir değişimde kendini yeniden organize ederek hayatta kalma yeteneğine sahiptir. Bu sistemlere diğer bir örnekse teknolojidir ve bu sistemlerdeki ortak olan şeyse bilgi stoğudur. Gerçekleşen değişimlerde varolan bilgi örüntülerinden hangilerinin kullanılacağını sistem seçer ve buna göre yeni bağlama entegre olur. Bu durumda bu kaldıraç noktasını kullanmak için yapılacaklar bellidir: Kültür, bilgi, market çeşitliliğini arttırmak.

3. Sistemin hedefleri.

Sistemin hedefinin sistemdeki çeşitliliği arttırmaktan neden daha iyi bir kaldıraç noktası olduğunı Meadows şöyle açıklıyor: Tüm geri bildirim döngülerinin, stokların, bilgi akışlarının ve hatta kendi kendini regüle eden sistemlerin tek bir hedefi gerçekleştirmek için bükülmesi daha güçlü bir yapı oluşmasını sağlar. Buna örnek olarak, Disney, Islam ve Çin Halk Cumhuriyeti verilebilir. Bu yüzden genetik mühendisliği gibi bir kavramın tek başına iyi ya da kötü olduğunu söyleyemeyiz çünkü bunu gerçekleştiren aktörlerin hedefleri bu noktada belirleyicidir.

Negatif geribildirim döngülerinin kendi hedefleri vardır örneğin oda sıcaklığını standard bir seviyede tutmak gibi. Sistemde rol alan ve içinde bulundukları sisteme hizmet eden bazı kişilerin bile sistem hedeflerini bilmediklerini gözlemleyebilirsiniz. Bir sistemin hedefini değiştirmek için müdahale etmeniz gereken kaldıraç noktası sistemdeki nispeten daha küçük etkiye sahip kişileri değil hedefi belirleyen kişileri değiştirmektir.

2. Sistemin, hedeflerinin, yapısı, kuralları, gecikmeleri, parametreleri – ortaya çıkan zihniyet veya paradigma.

Toplumun zihnindeki algılanan ve herkes tarafından kabul edilen, tekrarlanmaya gerek duyulmayan şeyler paradigmadır ve insanların dünyanın nasıl işlediğine dair en derin ve yerleşmiş düşünceleridir. Örneğin bir insana ne kadar maaş ödendiği onun doğrudan ne kadar değerli bir iş gücüne sahip olduğunu gösterir ve bunu kimse sorgulamaz, doğa insanı ihtiyaçları karşılamak ve insan yaşamı için bir stoktur,evrim Homo Sapiens’in ortaya çıkmasıyla sona ermiştir, bir insan bir araziye sahip olabilir, aileler birlikte yaşar, insanlar binalarda yaşarlar ve günlerinin yüzde doksanını çalışarak geçirir, eğitilmek için yıllarca okula giderler.

Paradimalar sistemin kaynağıdır ve her insan ve ulus kendi düşünce şeklini destekleyecek materyallerle çevresini şekillendirir bu yüzden paradigmalar değiştirilmesi çok zor olduğu için aslında en güçlü ikinci kaldıraç noktası değil sonuncu olmalıdır. Meadows’a göre paradigmaları en güçlü ikinci kaldıraç noktası yapan şey  en güçlü kaldıraç noktasıdır. En zor kaldıraç noktası olmasına rağmen fiziksel ve pahalı hiçbir noktası yoktur hatta sistemi yavaşlatmak bile hiçbir maliyete sebep olmaz. 

Thomans Khun bilimdeki paradigma geçişine dair birkaç kitap yazmış bir felsefecidir ve paradigmaları değiştirmenin en iyi yolunun eski paradigmadaki anarmolileri ve başarısızlıkları göstermek, yeni olanı olumlamak olduğunu söyler. Yeni paradigmayı halkın görebileceği şekilde paylaşmak, sadece aktif ajanlarla ilgilenmek ve gericilerle de zaman kaybetmemek önemlidir. 

1. Sistemin, hedeflerinin, yapısı, kuralları, gecikmeleri, parametreleri – ortaya çıkan zihniyet veya paradigma.

Hiçbir paradigmaya bağlı kalmamak, esnek olmak, hiçbir paradigmanın mutlak doğru ya da gerçek olamayacağını anlamak ve herkesin kendi dünya görüşüne sahip olduğunu, tüm dünyayı tüm anlamlarıyla bütünsel bir şekilde anlamanın imkansız olduğunu fark etmek en güçlü kaldıraç noktasıdır. Hiçbir paradigma doğru değilse kendi amacınıza uygun olan ve ona yol gsösteren paradigmalardan faydalanabilirsiniz çünkü hiçbir paradigmanın her koşulda yüzde yüz doğru olduğu iddia edilemez ama uygun bağlama göre uygun paradigmalar yol gösterici olabilir.

Sonuç olarak…

İhtiyacınız olan kaldıraç noktasını bulmak için tüm sistemi analiz etmeli ve kaldıraç noktalarının uygulanabileceği doğru noktaları bulmalısınız. Meadows sihirli kaldıraç noktaları olduğunu ama bunların bulması kolay olmasa da harcanan çabaya değeceğini söylüyor.